آیا انقلاب‌کردن بیهوده است؟ آیا انقلاب ۵۷ بیهوده بود؟ آیا حاصل هیجان توده‌ایِ مردمان دیوانه و خشمگینی بود که نمی‌دانستند دارند خود را به هلاکت می‌افکنند؟ آیا موتور جلوبرنده‌ی تاریخ بود یا انقلابی ارتجاعی برای حاکم‌کردن سنتی‌ترین و محافظه‌کارترین اقشار جامعه بر امور همگانی؟ آیا انقلاب ۵۷ قابل پیشگیری بود؟ آیا ضدیت با زنان در ذات این حرکت بود؟ آیا انقلاب ۵۷ قابل‌دفاع است؟ چه‌گونه میتوان از آن دفاع کرد؟
پاسخ من به این پرسش‌ها اجمالاً این است که، خیر، انقلاب‌ها نه اساساً بیهوده‌اند و نه ضرورتاً قابل پیشگیری؛ انقلاب‌ها حادث میشوند. هم‌چنین آن‌ها حوادثی‌اند آستانه‌ای، به این معنا که وجوه مختلف و حتی متناقضی از تجربه‌ی بشری و سیاست همچون یکی از پرچالش‌ترین حوزه‌ها را به نمایش می‌گذارند. عاملیت انسان‌ها در این واقعه از یک سو به اوج می‌رسد و از سوی دیگر به کم‌ترین حد. از یک سو بیشترین امید را به همراه دارند و از سوی دیگر حامل بیشترین سرخوردگی‌اند. از یک سو کاملاً پا در گذشته دارند و از سوی دیگر کاملاً رو به آینده‌اند. انقلاب‌ها مرزهای شناختی و تجربی بشر را به چالش می‌گیرند. تاریخ، پس از انقلاب، دیگر هرگز آن‌طوری نخواهد بود که پیش‌تر می‌نمود.
انقلاب ۵۷ هم مستثنی نیست. انقلاب ۵۷ نیز گرچه به عاملیت تام‌و‌تمام انسان‌ها بستگی داشت، اما عوامل ساختاریِ پدید‌آورنده‌اش هم‌زمان عاملیت انسان‌ها را به حداقل رساند؛ دست‌کم از یک مقطع به بعد چنین بود. اما آیا انقلاب ۵۷ قابل‌دفاع است؟ آیا یک حرکت توده‌ای کور بود برای حاکم‌کردن قشری‌ترین بخش جامعه بر مقدرات عمومی؟ چرا باید از آن دفاع کرد؟
معتقدم این واقعه در مقام یک جنبش الهیاتیْ سیاسی موتور پیش‌برنده‌ی تاریخ بود، نه حرکتی ارتجاعی برای مسلط‌کردن محافظه‌کاری. به همین منوال مثلاً گرچه زنان یکی از گروه‌هایی بودند که پس از انقلاب بیشترین لطمه را دیدند و گرچه بسیاری از گروه‌هایی که در انقلاب ۵۷ شرکت داشتند خوی پدرسالار را درونی کرده بودند، اما ضدیت با زنانْ جوهره‌ی آن جنبش را تشکیل نمی‌داد. درواقع ضدیت با زنان و حذف آن‌ها عمدتاً به روندهای پساانقلابی تعلق دارد.
در این بحث ابتدا اجمالاً برخی از نظریه‌ها و رویکردهای امروزی درباره‌ی انقلاب ۵۷ را مرور خواهم کرد. سپس به این بحث می‌پردازم که برای داوری منصفانه درباره‌ی این واقعه دست‌کم سه نوع تفکیک لازم است: یکم، تفکیک میان انقلاب و حکومت یا بهتر است بگویم میان خود انقلاب و حاکمیت اسلامی که پس از انقلاب بر مسند قدرت نشست؛ دوم تفکیک میان الهیات و شریعت؛ و سوم، تفکیک میان انقلاب در معنای جنبش الهیاتیْ سیاسی و ایدئولوژی اسلام‌گرا. در آخر نیز به این موضوع خواهم پرداخت که آیا این واقعه می‌تواند با ما سخن بگوید. نسبت ما با آن چیست و چه اهمیتی برای امروز ما دارد؟ نشان خواهم داد که افق دید ما درباره‌ی سیاست به‌واسطه‌ی انقلاب تغییر کرده است. تفکیک‌های یادشده درواقع افق‌هایی هستند که به روی ما گشوده شده‌اند. استدلال من این است که به خاطر امروز باید از آن دفاع کرد.
اما پیش از این که به این سه تفکیک بپردازم، به‌اختصار درباره‌ی گوهر برخی از نظریه‌هایی خواهم گفت که این واقعه را بعد از گذشت چهل سال نظاره می‌کنند.
اگر سنت و مدرنیته را بر پایه تولید برزگری ـ دامی معطوف به مصرف و تولید صنعتی ماهیچه ای ـ خرده فروشی در برابر تولید صنعتی مسبوق و معطوف به مبادله و خدمات پیوسته به آن تعریف کنیم ؛ دوگانه سنت / مدرنیته در تبیین برخی وجوه انقلاب کارآمد و مفید خواهد بود ، نه از این نظر که انقلاب واکنش نیروهای سنتی به نوسازی و مدرن سازی بوده ؛ بل که از این حیث که : ۱ ـ انقلاب ادامه نوسازی و تحقق مدرنیته در عرصه سیاسی بود ، به این معنا که نظام دودمانی و پادشاهی ، به رغم اتکا به سازمان غیرسنتی نیروهای مسلح ، استمرار نظم سیاسی سنتی بود و در برابر الزامات نوسازی مقاومت می کرد . انقلاب سد سیاسی سنت را شکست . ۲ ـ انقلاب نتیجه همگامی و همراهی طیف های سنتی و مدرن بود و پس از حذف دشمن مشترک ، به رویارویی همراهان مرحله سلبی انقلاب منجر شد ، امری که افتان و خیزان ، با پسروی و پیشروی طرفین استمرار دارد .
نقد دومم باز میگردد به مسئله بازگشت به خویشتنی که فرمودید که اشاره داشتید که این تعبیر در اشاره به یک دوره تاریخی نبود، بلکه در اشاره و توجه به یک خاطره تاریخی تحت عنوان سنت ستم دیدگان بود.!
باز هم از نظر من صحبت شما کاملا غلط است، زیرا که ما دو نوع بازگشت به خویشتن در دوره پیش از انقلاب داشتیم. یک نوع بازگشت به خویشتن ناسیونالیستی و ملی که عمدتا باستان گرا بود که افرادی چون صادق هدایت و کسروی و… آنرا نمایندگی میکردند، و دوم بازگشت به خویشتن اسلامی که افرادی چون شریعتی و آل احمد و… آنرا نمایندگی میکردند و آیت الله خمینی از این روایت دوم نیز بیشترین استفاده را برد، و نهایت حمایت را از نمایندگان و شارحان و واضعان آن کرد.
پس با عرض پوزش به نظر من کاملا مشخص ست که سنت مذکور بر خلاف نظر شما کاملا در اشاره به یک دوره تاریخی، (حافظه تاریخی) بوده و نه یک (خاطره تاریخی) تحت عنوان سنت ستم دیدگان.
حتی اگر بخواهیم تلقی و روایت شما را قبول کنیم، این رجوع به سنت ستم دیدگان متاسفانه در حافظه تاریخی ما هیچ وقت به شکل اقتدار و استبداد ستیزی و رهایی و آزادی خواهی به معنی معمول و اخص کلمه نبوده،(لااقل تا زمان کنونی) و بیشتر جنبه تقدیس و همدردی با مظلوم را داشته است تا رد و نفی ظالم.
مثال و دلیل بارزش هم از نظر من مسئله مهدویت هست.
اشکال حاشیه ای دیگری که میخواستم به مقاله شما وارد کنم، اینست که تفکر نواندیشی دینی مثل سروش و ملکیان رو با نئولیبرالیسم یکی کردین! و هر سه را منکر شونده و مردود کننده آزادی برابری دونستید! در حالی که بر همگان روشنه که لیبرالیسم اساسا واضع و ارائه کننده دو مفهوم کلیدی آزادی و برابری لااقل در مفهوم سیاسیش در تاریخ بوده و نه نافی آن!
و ثانیا از نظر خیلی از آگاهان جریان روشنفکری دینی یک جریان خود متناقض و ممتنع الوجود هست که اساسا درسته زاویه ای با ارتجاع و سنت روحانیون محافظه داره، اما در همون حال همیشه سعی کرده با رجوع به عرفان، یا ورژن جایگزینی از فقه، فاصله خودشو با تفکر متریالیستی و سکولاریستی غربی هم حفظ کنه، و اساسا به نظر بنده و بسیاری دیگر، یکی از علل اصلی توفیق ما ایرانیان در حصول به دموکراسی هم همین اشخاص و جریان فکری هست که نمایندگی میکنن.
(البته گنجاندن نام سروش و ملکیان در کنار هم به اعتقاد بنده بهیچ وجه صحیح نیست، چرا که ملکیان مدتیست که راه خودشو از روشنفکران دینی جدا کرده و لفظ روشنفکر معنوی رو برای جایگزینی روشنفکر دینی ارائه داده و به تعبیر دیگر نسبت به سروش بیشتر به عقلانیت-غربی- میل کرده و راه حصول به معنویست و تعریف اون رو از راه رجوع به عقل برخلاف رجوع به عرفان سروش دونسته و اگر هم میبینید که تفکر هر دوشون سیاست زدوده است و تلقی عرفان گرایی به ذهن متبادر میکنه، باید بگم عرفان ملکیان از نوع هیومنستیک و انسان گرایانه است در مقابل عرفان سروش که با این رویه زاویه داره…)
در پایان باید بگم که مقاله خوبی بود.
البته در پایان کمی تصور جانبداری به من دست داد با خوندن جمله “انقلاب ۵٧ رو از این دو خصم متقابل نجات دهیم” که تلقی بنده از دو خصم هواداران حکومت پیشین و حکومت فعلی بود و ظن جمهوری خواه بودن شما، که البته بهیچ وجه مردود و بد نیست. به شرط اینکه به رد و حذف دو نوع تفکری که این دو جریان نمایندگی میکنن منجر نشه، یا منظور شما نباشه.
چونکه لااقل از نظر من هواداران حکومت پیشین فقط به هواداری از شکل حکومت (پادشاهی) منحصر نمیشن، و بعضا مهمترین بخش نمایندگی کننده جامعه ما از تفکر سکولار هستند و بعضا هم جمهوری خواهن و بنابراین دلیل به اعتقاد اینجانب نه تنها نباید حذف و مردود بشوند، بلکه باید مورد استقبال و پرورش قرار بگیرند…
با سپاس از مقاله خوب شما و خصوصا جمله پایانی که پرسش محوری سیاست در ایران باید الان این باشه که”انقلابی کیست و چگونه میتوان انقلابی بود؟”
چرا که از نظر من هم که فک میکنم به نظر شما نزدیک باشه، انقلاب ۵٧ و مشروطه و انقلاب در جریان و بقول شما مترقی کنونی، هر سه نه بر ضد هم که در امتداد هم و یک جریان افت و خیزی باید درک بشن و نه سه یا دو انتقلاب متضاد و متعارض با هم و به اعتقاد من که باز تکرار میکنم، علت العلل مشکلات ما عدم درک و (یا) متعاقبا عدم پذیرش معیارهای جهانشمول دموکراسی غربی(واقعی) هست و بوده و سعی در ساختن نسخ جایگزین و من درآوردی و همونطور که گفتم بنده جریان ملی-مذهبی و موسوم به روشنفکری دینی در ایجاد و حفظ این مشکل، مولفه و دلیل شماره یک میدونم.
با سپاس و احترام
اگر اجازه بدهید من میخواستم چند نقد رو بر این نوشته خانم صادقی وارد بکنم.
اول اینکه در مورد شعار الله اکبر که ایشون فرمودند نفی اقتدار گرایی و ارجاع به خدا بود!
باید بگم این شعار در نفی اقتدار گرایی از نوع سکولار و غیر دینی آن بود نه نفی اقتدار گرایی در معنای عام!اساسا تفکر دینی حال خواه به شکل تئوکراتیک آن، و چه به شکل تئولوژیک و الهیاتی با اقتدار و اقتدارگرایی پیوند خورده، و اساسا اقتدار ستیزی و دموکراسی خواهی محصول عبور از این تفکر و نقد “رادیکال” آنست که متاسفانه در جامعه ما هنوز که هنوزست بصورت عمومی و گسترده شکل نگرفت و همین امر هم از نظر من عامل شکست در جنبش های رهایی بخش و دموکراسی خواهانه ما از مشروطه بدین سوست.
حال ممکن است حکومت پیشین هم نقشی در عدم این نقد و روشنگری داشته باشد. اما از نظر من این نقش پررنگ نیست.
دلیلم هم اینست که پس از گذشت حدود ۴٠ سال از آن حکومت و کوچ عده کثیری از هموطنان و مدعیان روشنفکری، هنوز گامی محکم و استوار و چشمگیر در این راه برداشته نشده، که اگر شده بود، وضع و حال کنونی جامعه بدین صورت نبود.
مشخصا به نظر من همین رای دادن و اقبال به اصلاح طلبان حکومتی و دینی، خود مبین همین امر است که این نقدها و روشنگری ها کارساز نبوده.(بنده شخصا جریان موسوم به نواندیشی-روشنفکری-دینی را روشنگر و سکولار و لیبرال به معنای واقعی کلمه نمیدانم.)