توضیح مترجمان
امیل دورکیم در تاریخ نظریههای جامعهشناسی اغلب به عنوان متفکری محافظهکار، طرفدار حفظ نظم اجتماعی و پذیرای وضع موجود سرمایهدارانه شناخته شده است. این قرائت از دورکیم، عمدتا به وسیله شرحهای نوشته شده به دست تالکوت پارسونز، در دهههای ۵۰ و ۶۰ میلادی در علوم اجتماعی سیطره یافت. علوم اجتماعی در ایران نیز از همین قرائت تاثیر پذیرفته است. در نتیجه، چهره دیگر دورکیم یعنی دورکیم رادیکال، دورکیم منتقد رهاسازی جامعه به دست امیال افسارگسیخته اقتصادی، دورکیم متمایل به سوسیالیسم و دورکیم تا حدی اتوپیست و هوادار برابری اجتماعی تا همین امروز نیز در حاشیه قرائت پارسونزی باقی مانده است. در قرائت پارسونزی از دورکیم معمولا تاثیر پذیری دورکیم از سوسیالیسم فرانسوی و چهرههایی مانند سنسیمون [۱] و ژان ژورس[۲] و همکارانی مانند فرانسوا سیمیاند[۳] و سلستین بوگله[۵] و همچنین برخی آثار دورکیم مانند سوسیالیسم و سنسیمون و درسهای جامعهشناسی: فیزیک اخلاقیات و حقوق مد نظر قرار نمیگیرند[۵]. همچنین در این خوانش تداوم مکتب دورکیم در شاگردانی مانند مارسل موس[۶] و پس از آن «جریان ضدفایدهگرایی در علوم اجتماعی» [۷] از یکسو و اصحاب کالج جامعهشناسی (ژرژ باتای، میشل لیریس، رژه کیوآ) از سوی دیگر نادیده میشود.
در سالهای اخیر، با شدت گرفتن بحرانهای اقتصادی جهانی، اقبال به خوانش رادیکال از دورکیم افزایش یافته است [۸]. دورکیمی که به نقد اقتصاد بازار آزاد و خصوصا قاعده «نظم خودانگیخته بازار» پرداخته و از جامعه در برابر افسارگسیختگی منفعتجویی اقتصادی دفاع میکند. در این خوانش، دورکیم در برابر اتمیزاسیون حاصل از فرآیندهای اقتصادی بر نقش نهادهای واسط اجتماعی مانند سندیکاها و اصناف تاکید میکند، علیه مقرراتزدایی از حیات اقتصادی از ضرورت تنظیم و قاعدهگذاری در اقتصاد سخن میگوید، در برابر ایده کوچکسازی دولت، از دولت دموکراتیک نمایندگیکننده خیر عمومی سخن میگوید و در برابر منحل شدن فرد در تودههای بیشکل یا غلتیدن او به دام «فردگرایی خودخواهانه» از «فردگرایی اخلاقی» دفاع میکند. مبنای چنین درکی از دورکیم را باید در نقدهای بنیادین او بر «فایدهگرایی اقتصادی» و تقلیل حیات اجتماعی به حیات اقتصادی و ترجیح جستوجوگری منفعت فردی بر خیر عمومی دانست.
اخیرا در تاریخ یازدهم نوامبر ۲۰۲۰، رادیو فرهنگ فرانسه، فایلی حدودا سه دقیقهای از صدای دورکیم را منتشر ساخته است که در ۱۹۱۳، حدود سه سال قبل از مرگ دورکیم ضبط شده و متعلق به آخرین دوره فکر دورکیم است. دورکیم در این فایل به نقد تقلیل «ارزش» به «ارزش اقتصادی» پرداخته و به «هنر»، «اخلاق»، «تاملات نظری» و از همه مهمتر «زندگی» به دیده عرصهای برای «عمل کردن بیحساب و کتاب» نگاه میکند. بسط ایده «عمل کردن بیحساب و کتاب» را میتوان بعدها در تفسیر مفهوم «قدسی» در آرای اصحاب «کالج جامعهشناسی» مشاهده کرد [۹]؛ خصوصاً در استفاده ژرژ باتای از مفاهیمی مانند «فعالیت غیرتولیدی» و «تخطی[۱۰] ». [۱۱] همانطور که اشاره دورکیم به جنونآمیز بودن برخی فضائل، خواننده را به یاد مفهوم «غلیان جمعی» دورکیم میاندازد که بعدتر برای توضیح لحظات تغییرات جمعی بزرگ نظیر انقلابها و آفرینش امر نو در جامعه به کار گرفته شده است[۱۳].
از نگاه دورکیم با فراروی از منطق عقلانی اقتصاد و نقض قواعد عقلانیت اقتصادی است که ارزشهای والای انسانی مانند اخلاق، هنر، تامل نظری و خود زندگی معنا و تداوم مییابند. اشاره دورکیم به فرارویِ منطقِ اخلاق از منطق اقتصاد، دارای پیوندی است با درک او از سوسیالیسم فرانسوی که برابری اجتماعی را با کنش اخلاقی پیوند میزند. سوسیالیسمی که دورکیم در نامهای کمتر شناخته شده به خاویر لئون در سال ۱۹۱۵، به احیاء آن چنین امید بسته است: «...رهایی ما در گرو سوسیالیسمی است که شعارهای تاریخ مصرفگذشته را رها کند. سوسیالیسمی نوین که چنان به خود شکل دهد که سنت فرانسوی را از سر گیرد. به روشنی میدانم که چنین سوسیالیسمی چه میتواند باشد.» [۱۴].
ترجمه توضیح رادیو فرهنگ فرانسه در ابتدای متن
آنچه میشنوید گنجی استثنایی از آرشیو «پارول»[۱۵] است که از بیش از صد سال قبل به جای مانده است: صدای امیل دورکیم؛ پدر جامعهشناسی؛ یکی از مهمترین متفکران مدرن. سه سال پیش از مرگ دورکیم، زبانشناسی پیشگام به نام فردیناند برونو تصمیم میگیرد صداهای زمانه خودش را ضبط کند. به لطف اولین فونوگرافهایی که توسط پته [۱۶] اختراع شده بود. برونو استودیویی در سوربن میسازد و بیشتر از ۳۰۰ فایل صوتی ضبط میکند که برخی از آنها از دانشگاهیان درخشانی مانند دورکیم بودند. دورکیم متقاعد شده بود که آموزش میتواند از طریق انتقال صوتی هم اتفاق بیفتد. او از این امکان برای پاسخ به یک پرسش بنیادین جامعهشناسی استفاده میکند: قضاوتهای ارزشی چگونه شکل میگیرند؟
«ارزش چیزها»
اگر حقیقتاً ارزش چیزها بر مبنای میزان فایده اجتماعی (یا فردی) آنها اندازهگیری شود، نظام ارزشهای انسانی باید مورد بازنگری قرار گیرد و از صدر تا ذیل زیر و رو شود. چرا که در این صورت جایگاهی که در این نظام برای ارزش چیزهای لوکس در نظر گرفته شده، غیر قابل توجیه و غیر قابل فهم خواهد شد.
بنا به تعریف، چیزهای زائد، در مقایسه با چیزهای لازم، مفید نیستند یا کمتر دارای فایدهاند. چیزی که زائد است میتواند کمیاب شود، بدون آنکه صدمهای جدی به ایفای نقش کارکردهای حیاتی وارد شود. در یک کلام، ارزش چیزهای لوکس، به خاطر طبیعتشان زیاد است. هزینه آنها بیش از فایدهشان است. از این روست که برخی جزماندیشان، بدبینانه به چیزهای لوکس نگاه میکنند و تلاش میکنند آنها را به کوچکترین بخشهای خود تقلیل دهند. اما در واقع چیزی ارزشمندتر از آنها در چشم انسانها وجود ندارد.
هنر کاملا چیزی لوکس است. فعالیتی زیباییشناختی که تابع هیچ هدف مفیدی نیست.هنر فقط برای نفس لذتِ گسترشیافتن، گسترده میشود. تاملات نظری ناب هم همینطورند؛ نوعی فکر کردن که از هر شکلی از فایده و منفعت آزاد است و تنها برای تمرین فکر کردن است.
با وجود این چه کسی میتواند با این نکته مخالفت کند که بشریت در هر زمان، ارزشهای هنری و نظری را بسیار بالاتر از ارزشهای اقتصادی قرار داده است؟
درست مانند حیات فکری، حیات اخلاقی هم زیبایی شناسی کاملا خاص خود را دارد. بزرگترین فضایل، لزوما در تحقق سختگیرانه و منظم چیزهای ضروری برای نظم اجتماعی نیستند، بلکهبرآمده از حرکتهای آزادانه و خودجوشند، برآمده از فداکاریها و ایثارهایی که به آنها ” نیازی” نیست و حتی گاهی اوقات درست به خلاف ضروریات یک اقتصاد عقلانی است.
فضیلتهایی هست که جنونآمیزند و این جنون مبنای عظمت آنهاست. اسپنسر توانست اثبات کند انساندوستی اغلب با منافع جامعه در تضاد است،اما این نکته مانع از آن نمیشود که مردم برای همین فضایلی که محکومش میکنند، بیشترین ارج و احترام و ارزش را قایل نباشند.
حتی زندگی اقتصادی هم خود را کاملا محدود به قواعد اقتصاد نمیکند. اگر چیزهای لوکس، گرانترین چیزها هستند، فقط به این دلیل نیست که کمیابند، همچنین به این دلیل است که آنها بیشتر مورد احترامند. دلیل این امر آنست که زندگی، آنگونه که مردم در همه زمانها درک کردهاند، صرفاً تعیین دخل و خرج دقیق ارگانیزم فردی یا اجتماعی نیست، صرفا پاسخگویی به محرکهای خارجی با کمترین هزینه ممکن نیست، صرفا تنظیم هزینه خسارتها نیست.
زیستن، پیش از هر چیز عمل کردن است. عمل کردن بی حساب و کتاب. صرفا برای لذت عمل کردن. و گرچه مسلم است که نمیتوانیم اقتصاد را کنار بگذاریم، و اگرچه ناگزیریم انباشت کنیم تا بتوانیم خرج کنیم، با این حال نفس خرج کردن، هدف است و خرج کردن، یک کنش است.
بیشتر بخوانید: دانلود کتاب متفکران بزرگ جامعهشناسی
پانویس:
[۱]Saint Simon
[۲] – Jean Jaures
ژان ژورس(۱۸۵۹-۱۹۱۴) از رهبران سیاسی برجسته جریان سوسیالیست در فرانسه پایان قرن ۱۹ و آغاز قرن بیستم بود. او در ماجرای کاپیتان دریفوس در کنار روشنفکران فرانسوی و از جمله دورکیم، به دفاع از حقوق دریفوس پرداخت و سرانجام در ۱۹۱۴، به دست یک ملی گرای افراطی ترور شد.
[۳]– Francois Simiand
فرانسوا سیمیاند (۱۸۷۳-۱۹۳۵) اقتصاددان برجسته فرانسوی و از همکاران دورکیم در سالنامه جامعهشناسی بود. او از پایهگذاران «اقتصاد اجتماعی» بود و آراء او نقشی به سزا در تکوین «مکتب آنال» در تاریخنگاری فرانسه داشت.
[۴] – Celestin Bouglé
سلستین بوگله (۱۸۷۰-۱۹۴۰) فیلسوف فرانسوی و از همکاران دورکیم در سالنامه جامعهشناسی است که یکی از چهرههای سوسیالیسم لیبرال در فرانسه است.
[۵]- نگ به
Durkheim, Emile (2009) Socialism and Saint Simon, Edited with an Introduction by Alvin W.Gouldner, Translated by Charlotte Sattler, from the edition originallly edited with an Introduction by Marcel Mauss, London : Routledge & Kegan Paul LTD.
همچنین
دورکیم، امیل (۱۳۹۱) درسهای جامعهشناسی: فیزیک اخلاقیات و حقوق، ترجمه سیدجمالالدین موسوی، تهران : نشر نی
[۶] مارسل موس شاگرد، خواهرزاده و جانشین دورکیم در سالنامه جامعهشناسی است. او نیز از چهرههای سوسیالیست فرانسه ابتدای قرن است و رساله هدیه نوشته او از متون برجسته کلاسیک در تاریخ انسانشناسی است. این رساله با مشخصات زیر به فارسی ترجمه شده است:
موس، مارسل (۱۳۹۴) رساله پیشکش، ترجمه لیلا اردبیلی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
[۷]– mouvement anti-utilitariste dans les sciences sociales(M.A.U.S.S)
این جریان فکری-اجتماعی، به همت متفکرانی نظیر آلن کَیّه، سرژ لاتوش و فیلیپ شانیال، با هدف نقد فایدهگرایی در علوم انسانی و تقویت جریانات ضدفایدهگرایی در علوم انسانی در سال ۱۹۸۱ تاسیس شده است و از آن زمان تاکنون آثار متعددی، از جمله مجله موس را با همین هدف منتشر نموده است.
[۸] برای نمونه نگ به
Pearce, Frank (2001) Radical Durkheim, Toronto: Canadian scholar’s Press
[۹]نگ به
Richman, Michele.H (2002) Sacred Revolutions: Durkheim and College of Sociology, Minneapolis: University of Minnesota Press
[۱۰]– transgression
[۱۱] نگ به باتای، ژرژ(۱۳۹۱) اقتصاد عام، ترجمه زهره اکسیری و پیمان غلامی، تهران: نشر بهنگار
[۱۲] effervescence
[۱۳] نگ به
Pickering, W.S.F (1984) Durkheim’s Sociology of Religion, London: Routdlege
[۱۴] Tiryakian, Edward (2016) For Durkheim, Essays in Historical and Cultural Sociology, London: Routdlege, P.57
[۱۵]Parole
[۱۶] Pathé
