اگر از مساجد، کاخها یا خانههای ساختهشده با معماری سنتی ایرانی بازدید کرده باشید، حتماً پنجرههای چوبی با شیشههای رنگی را دیدهاید. نمونههایی از این پنجرهها را که نامشان «اُرسی» است میتوانید در ارگ کریمخان زند شیراز، عمارت ملا لطف اله شیخالاسلام سنندج، مسجد نصیرالملک شیراز و بسیاری از بناهای معماری سنتی ایران ببینید.
رنگارنگی این پنجرهها زیبایی حیرتانگیزی خلق میکند، اما زیبایی تنها کارکرد این پنجرهها و شیشههای رنگارنگشان نیست. محققان درباره این پنجرهها نوشتهاند:
این شیشهها فضایی متفاوت همراه با امنیت و خیال را برای ساکنین خلق کرده و نهایتا جلوه این نورهای رنگین در فضای بنا، امنیت و آسایش و رسیدن به تعالی را – بالاخص در فضای اماکن مذهبی – متجلی میسازند. (نمونه این شیشهها در کلیسای برزیل، کلیسای جامع آخن آلمان، کلیسای سنت پاریس و سایر مکانهای مقدس هم وجود دارند.)
پنجرههایی با شیشههای رنگی که نور را در رنگهای متنوع و متعدد عبور میدهند، در عین حال میتوانند از ورود درصد قابل توجهی از اشعههای گرم و سوزان به داخل بنا جلوگیری کرده و به عنوان کنترل کننده نور نیز ایفای نقش نمایند.
پنجرههای اُرسی با ایجاد نورهای رنگارنگ باعث دور شدن حشرات مزاحم میشوند.
کویرنشینان علاوه بر در نظر گرفتن زیبایی شیشهها معتقدند شیشههای رنگی خزندگان را فراری میدهد.
دوازده اردیبهشت را برای سخنرانی درباره کتاب «دامهای اجتماعی و مسأله اعتماد» در شیراز بودم و فرصت شد تا بناهایی با پنجرههای «اُرسی» را از نزدیک ببینم. درست وقتی به زیبایی و کارکردهای پنجرههای اُرسی نگاه میکردم، پیش خودم فکر کردم «اُرسی»ها معنای اجتماعی مهمی را نیز در خود دارند.
تنوع رنگارنگ شیشههای اُرسی در حالی که متکثر و گوناگون است، اما انسجام و نظمی بینظیر دارند. تکثر میتواند منظم، منسجم و زیبا باشد. جامعه ایرانی هم میتواند در عین تکثر و تنوعش، منظم، منسجم و متحد باشد. چنین جامعهای – متکثر، متنوع، رنگارنگ و در عین حال منسجم و متحد – میتواند درست مثل شیشههای رنگی جلوی نورهای زائد و اشعههای سوزان را بگیرد؛ امنیت و آرامش خاطر فراهم کند؛ و مانع از ورود حشرات و خزندگان مزاحم و خطرناک شود.
تنوع و تکثرِ منسجم، مثل پدافند غیرعامل عمل میکند؛ حشرهکشی بهکار نمیرود، اما حشره مزاحمی هم در کار نیست؛ ابزار تهدیدی بهکار نیست، اما امنیت و آرامش خیال هست. معماران جامعه ایرانی امروز بیش از هر زمان دیگری به ساختن «جامعه اُرسی»، «جامعهای با پنجرههایی از شیشههای رنگی» نیاز دارند؛ جامعهای که تکثر و تنوع را به رسمیت بشناسد، جامعهای که ایمنی و امنیت را در «تکثر منسجم» جستوجو کند. جامعهای که زیباییاش محصول نورهای رنگارنگی است که به درون آن میتابند. روح معماری ایرانی فقط برای ساختن خانههایی از خشت و گل نیست، بلکه بهکار ساختن جامعهای از جنس جسم و روح هم میآید.
