این متن از کتاب « گفته ها و نوشته ها» میشل فوکو، پاریس ، گالیمار، ترجمه شده است و به تحلیل و انتقاد گرایش‌های توتالیتاریستی حاکم در محافل روشنفکرانه اروپایی در سال های پس از ماه مه 1968، اختصاص دارد.
در اروپای سال های 1945 تا 1965، اندیشیدن، راه و روش جا افتاده‌ای داشت. نوعی شیوه خاص در گفتار سیاسی و نوعی اخلاق خاص روشنفکران مورد پذیرش همگان بود. در آن سال ها باید کمابیش با مارکس صمیمی می‌بودی و چنان به افکارت پر و بال نمی دادی که از فروید دور می‌افتادی؛ همچنان که باید به نظام‌های نشانه‌ای (دال‌ها) احترام زیادی می‌گذاشتی. اگر کسی دعوی آن داشت که قلم به دست بگیرد و سرگرم مشغولیت غریب توصیف بخشی از حقیقت درباره خود یا دیگران شود؛ حتما باید این سه شرط را می داشت.
سپس پنج سال کوتاه و پر شور در رسید: پنج سال شادمانی و معما! بر دروازه های دنیای ما، ویتنام نخستین ضربه را بر قدرت حاکم وارد کرد. اما این جا، میان چهار دیوار خود ما چه می گذشت؟ آمیزه‌ای از سیاست‌بازی‌های انقلابی و ضد خفقان؟ جنگی در دو جبهه استثمار اجتماعی و سرکوب روانی؟ اوج‌گیری لیبیدو بر قالب ناشی از مبارزه طبقاتی؟ شاید. به هر روی، با چنین تعبیرهایی آشنا و دو‌گرایی بود که ظاهرا تلاش می شد رویدادهای آن دوره تحلیل شوند. رویایی که میان پایان جنگ جهانی اول و روی کار آمدن فاشیسم ، آرمان‌شهرگراترین افکار را در اروپا شیفته خود کرده بود- آلمان ویلهلم رایش و فرانسه سوررئالیست‌ها – بار دیگر از راه رسیده بود تا واقعیت را شعله‌ور سازد. آتش یک سانی دامن‌گیر مارکس و فروید شد.
اما آیا قضیه واقعا چنین بود؟ آیا به حقیقت، طرح آرمانشهر گرایانه سال های سی بود که دیگر بار در مقیاس عمل تاریخی تکرار می شد؟ یا برعکس، با جنبشی به سوی مبارزات سیاسی رو به رو بودیم که دیگر با الگوهای سنت مارکسیستی نمی خواند؟ شاید هم با گرایشی به سوی یک تجربه و یک فناوری «میل» رو به رو بودیم؟ درست است که پرچم های کهنه ای به اهتزاز در آمده بودند، اما میدان نبرد تغییر کرده و مناطق تازه ای به تسخیر درآمده بدند.
کتاب «ضد ادیپ» ، پیش از هر چیز نشان دهنده گستره این حرکت است. اما بسیار از این پیش تر می رود. در این کتاب اثری از انتقاد از بت های کهنه که می توانست به پراکنده گویی بیانجامد نیست، هر چند نویسندگان کمابیش با فروید سر به سر گذاشته اند. از این هم مهم تر ، کتاب ما را ترغیب می کند تا در شناخت خود از قضیه پیش تر برویم.
اشتباه خواهد بود که «ضد ادیپ» را یک کتاب مرجع نظری جدید بدانیم(منظورم همان «مرجع »هایی است که اغلب درباره آنها می شنویم: همه چیز در آن ها یافت می شود، کاملا فراگیر و تسلی بخش هستند. کتاب هایی که در دوران پراکندگی و تخصصی شدن و در دوران از میان رفتن امید، به شدت به آنها نیازمندیم). هم چنین بیهوده است که در این مجموعه خارق العاده مفاهیم نو و بینش های شگفت آور، در پی یک «فلسفه» باشیم. در «ضد ادیپ» از هگل پر هیاهو خبری نیست. گمان می کنم بهترین روش خواندن این کتاب در نظر گرفتن آن به عنوان یک «هنر» باشد، یا همان فضایی که مثلا به هنر «اروتیک» می دهیم. تحلیل رابطه میان میل و واقعیت و «ماشین» سرمایه داری، با تکیه زدن بر مفاهیمی به ظاهر انتزاعی از کثرت ها، جریان ها، ترکیب ها و شاخه ها می تواند پاسخ هایی روشن به پرسش هایی مشخص عرضه کند. پرسش هایی که بشر به چگونگی پدیده ها می پردازند تا به چرایی آنها. چگونه می توان میل را به درون اندیشه، گفتار و عمل راه داد؟ چگونه میل می تواند و باید بتواند، نیروهای خود را در حوزه سیاست جای دهد و فرایند واژگونی نظم حاکم را تقویت کند؟
اما آیا قضیه واقعا چنین بود؟ آیا به حقیقت، طرح آرمانشهر گرایانه سال های سی بود که دیگر بار در مقیاس عمل تاریخی تکرار می شد؟ یا برعکس، با جنبشی به سوی مبارزات سیاسی رو به رو بودیم که دیگر با الگوهای سنت مارکسیستی نمی خواند؟ شاید هم با گرایشی به سوی یک تجربه و یک فناوری «میل» رو به رو بودیم؟ درست است که پرچم های کهنه ای به اهتزاز در آمده بودند، اما میدان نبرد تغییر کرده و مناطق تازه ای به تسخیر درآمده بدند.
کتاب «ضد ادیپ» ، پیش از هر چیز نشان دهنده گستره این حرکت است. اما بسیار از این پیش تر می رود. در این کتاب اثری از انتقاد از بت های کهنه که می توانست به پراکنده گویی بیانجامد نیست، هر چند نویسندگان کمابیش با فروید سر به سر گذاشته اند. از این هم مهم تر ، کتاب ما را ترغیب می کند تا در شناخت خود از قضیه پیش تر برویم.
اشتباه خواهد بود که «ضد ادیپ» را یک کتاب مرجع نظری جدید بدانیم(منظورم همان «مرجع »هایی است که اغلب درباره آنها می شنویم: همه چیز در آن ها یافت می شود، کاملا فراگیر و تسلی بخش هستند. کتاب هایی که در دوران پراکندگی و تخصصی شدن و در دوران از میان رفتن امید، به شدت به آنها نیازمندیم). هم چنین بیهوده است که در این مجموعه خارق العاده مفاهیم نو و بینش های شگفت آور، در پی یک «فلسفه» باشیم. در «ضد ادیپ» از هگل پر هیاهو خبری نیست. گمان می کنم بهترین روش خواندن این کتاب در نظر گرفتن آن به عنوان یک «هنر» باشد، یا همان فضایی که مثلا به هنر «اروتیک» می دهیم. تحلیل رابطه میان میل و واقعیت و «ماشین» سرمایه داری، با تکیه زدن بر مفاهیمی به ظاهر انتزاعی از کثرت ها، جریان ها، ترکیب ها و شاخه ها می تواند پاسخ هایی روشن به پرسش هایی مشخص عرضه کند. پرسش هایی که بشر به چگونگی پدیده ها می پردازند تا به چرایی آنها. چگونه می توان میل را به درون اندیشه، گفتار و عمل راه داد؟ چگونه میل می تواند و باید بتواند، نیروهای خود را در حوزه سیاست جای دهد و فرایند واژگونی نظم حاکم را تقویت کند؟
…… هنر سیاسی، هنر نظری؛ هنر اروتیک!
همین سه حریف رودروی «ضد ادیپ» سر بلند می کنند. سه حریفی که نبرد یک سانی ندارند و هر یک به درجه ای متفاوت، تهدید گرند. سه حریفی که کتاب با هر یک از آنها به شیوه ای متفاوت دست به گریبان می شود.
1- مرتاض های سیاسی، مبارزان محزون، تروریست های نظری، تمام آنها که خود را نگهبان نظم ناب سیاست و گفتار سیاسی می دانند. بوروکرات های انقلاب و کارمندان «حقیقت».
2- دست اندرکاران حقیر «میل»، روان شناسان و نشانه شناسانی که هر نشان و علامتی را ثبت می کنند و می خواهند سازمان گوناگون میل را به قانون دو گانه ساختار و «کاستی» کاهش دهند.
3- سرانجام، بزرگترین حریف، حریف استراتژیک(زیرا دو حریف دیگر بیشتر حریفان تاکتیکی هستند) فاشیستم است. و این جا منظور تنها فاشیسم تاریخی هیتلر و موسولینی که توانست چنان ماهرانه بسیاری از توده ها را بسیج کند و از میل آنها استفاده کند، نیست. منظورم همچنین فاشیسمی است که در همه ما وجود دارد، فاشیسمی که در رفتارهای روزمره تک تک ما خانه می کند ، فاشیسمی که عشق به قدرت را در ما زنده میکند، که میل به قدرت، همان قدرتی را که بر وجودان سلطه دارد و استثماران می کند، را در ما دامن می زند.
شاید بتوانم بگویم (و امیدوارم مولفان مرا ببخشتند) که «ضد ادیپ» یک کتاب اخلاق است. نخستین کتاب اخلاقی که پس از زمانی دراز در فرانسه به چاپ رسیده است(شاید به همین دلیل باشد که خوانندگان آن دایره ای کوچک بیش نیستند). در واقع «ضد ادیپ» بودن ، نوعی روش زندگی، نوعی روش اندیشیدن و زیستن شده است. پرسش اساسی این است: اگر خود را مبارزی انقلابی بپنداریم، چگونه باید از درغلتیدن به دامان فاشسیسم پرهیز کنیم؟ چگونه رفتار و کردار خود، قلب و احساس خود را از فاشیسم پاک سازیم؟ چگونه فاشیسمی را که درون رفتارهایمان جا خوش کرده است، را بیرون بکشیم و از خود برانیم؟ حکمای مسیحی ، زمانی در پی یافتن بقایای گوشت انسان در چین و شکن های روح بودند. دولوز و گاتاری نیز در کتاب خود در پی کوچک‌ترین ذرات فاشیسم در کالبدها هستند.
با ادای احترام به سن فرانسوا دوسال، می توان «ضد ادیپ» را «درآمدی بر زندگی غیر فاشیستی» نامید.
هنر زیستن بر خلاف زبان تمام شکل های فاشیسم، چه آنها که در حال حاضر حاکمند و چه آنها که از راه خواهند رسید، باید با رعایت چند اصل همراه باشد که در این جا آن ها را خلاصه ی کنم؛ گویی خواسته باشم از این کتاب بزرگ کتابچه راهنمای کوچکی برای زندگی روزمره فراهم آورم:
– عمل سیاسی را از هر نوع پارانویای فردی یا فراگیر رها کنیم.
– برای گسترش عمل، اندیشه و امیال خود، دست به تکثیر، تقسیم و تفکیک آنها بزنیم و نه به ایجاد زیر مجموعه ها و سلسله مراتب هرمی.
– خود را از مقولات منفی کهنه ای چون قانون، حدود، اختگی، کاستی و کمبود که اندیشه غربی دیربازی است آن ها را به مثابه شکل قدرت و شیوه راهیابی به واقعیت تعیین کرده است، آزاد کنیم. برعکس، به پدیده های مثبت و گوناگون روی بیاوریم. بیشتر به تفاوت ها مایل باشیم تا به همرنگی، به جریان تا واحدهای متمایز، به تقسیم بندی های تغییر پذیر تا به سیستم ها. فراموش نکنیم که زایندگی نه در سکونت گزیدن که درکوچیدن است.
– تصور نکنیم که برای مبارز بودن باید اندوهگین بود. ولو آنکه آن چه علیه اش می جنگیم، هیولا وار باشد. رابطه میل و واقعیت ( و نه گریز آن در شکل های بازنمایی است) که نیروی انقلابی در خود دارد.
– تلاش نکنیم با استفاده از اندیشه خود، به عمل سیاسی ارزش یک حقیقت را بدهیم. همچنین سعی نکنیم عمل سیاسی را به منظور بی اعتبار کردن یک اندیشه، چنانچه گویی هیچ مصرفی جز در اندیشه ندارد، به کار بریم. عمل سیاسی را در خدمت تقویت اندیشه و تحلیل را در خدمت افزودن به اشکال و حوزه های دخالت این عمل ، به کار بریم.
– از سیاست انتظار آن را نداشته باشیم که «حقوق» فرد را به گونه ای که فلسفه تعریف کرده است، تضمین کند. فرد زاینده قدرت است. آنچه ما نیازمندش هستیم، «فردیت‌زدایی» از خلال کثرت، جا به جایی، تقسیم بندی ها و ترکیب های متفاوت است. گروه به جای آن که پیوند ارگانیک افراد بر اساس سلسله مراتب گردد، باید زاینده دائمی «فردیت‌زدایی» باشد.
– دلباخته قدرت نشویم.
– گزاف نگفته‌ایم اگر ادعا کنیم دولوز و گاتاری چنان به قدرت بی علاقه اند که حتی تلاش کرده اند آثار آن را در گفتار خویش نیز خنثی کنند. به همین دلیل، در اینجا و آن جای کتاب ، دام‌ها و تله هایی بسیار گسترده اند که ترجمه آن را به یک زورازمایی واقعی تبدیل کرده است. اما این بازی ها با دام های رایج علم بدیع، آن تردستی هایی که خواننده را نادانسته شیفته خود ساخته و برخلاف میلش به هواداری نویسنده می شکافند، متفاوت هستند. دام های «ضد ادیپ» خلق و خوی ها را به میدان می طلبند ما را به رها کردن خویش و بیرون ریختن احساس هایمان و حتی کنار انداختن خشمگینانه کتاب می خوانند . این کتاب ، خلق خوش و بازی را بری ما تداعی می کند، اما در همان حال می بینیم که در آن به موضوعی کاملا جدی : خطر و تهدید اشکال مختلف فاشیسم از شکل های غول آسایی که گرد ما را فرا گرفته اند و خردمان می کنند تا شکل های کوچکی که خود کامگی های تلخ زندگی روزمره مان را می سازند.
به نقل از :
Nouvelles Littéraires, no. 257, 1988
همین سه حریف رودروی «ضد ادیپ» سر بلند می کنند. سه حریفی که نبرد یک سانی ندارند و هر یک به درجه ای متفاوت، تهدید گرند. سه حریفی که کتاب با هر یک از آنها به شیوه ای متفاوت دست به گریبان می شود.
1- مرتاض های سیاسی، مبارزان محزون، تروریست های نظری، تمام آنها که خود را نگهبان نظم ناب سیاست و گفتار سیاسی می دانند. بوروکرات های انقلاب و کارمندان «حقیقت».
2- دست اندرکاران حقیر «میل»، روان شناسان و نشانه شناسانی که هر نشان و علامتی را ثبت می کنند و می خواهند سازمان گوناگون میل را به قانون دو گانه ساختار و «کاستی» کاهش دهند.
3- سرانجام، بزرگترین حریف، حریف استراتژیک(زیرا دو حریف دیگر بیشتر حریفان تاکتیکی هستند) فاشیستم است. و این جا منظور تنها فاشیسم تاریخی هیتلر و موسولینی که توانست چنان ماهرانه بسیاری از توده ها را بسیج کند و از میل آنها استفاده کند، نیست. منظورم همچنین فاشیسمی است که در همه ما وجود دارد، فاشیسمی که در رفتارهای روزمره تک تک ما خانه می کند ، فاشیسمی که عشق به قدرت را در ما زنده میکند، که میل به قدرت، همان قدرتی را که بر وجودان سلطه دارد و استثماران می کند، را در ما دامن می زند.
شاید بتوانم بگویم (و امیدوارم مولفان مرا ببخشتند) که «ضد ادیپ» یک کتاب اخلاق است. نخستین کتاب اخلاقی که پس از زمانی دراز در فرانسه به چاپ رسیده است(شاید به همین دلیل باشد که خوانندگان آن دایره ای کوچک بیش نیستند). در واقع «ضد ادیپ» بودن ، نوعی روش زندگی، نوعی روش اندیشیدن و زیستن شده است. پرسش اساسی این است: اگر خود را مبارزی انقلابی بپنداریم، چگونه باید از درغلتیدن به دامان فاشسیسم پرهیز کنیم؟ چگونه رفتار و کردار خود، قلب و احساس خود را از فاشیسم پاک سازیم؟ چگونه فاشیسمی را که درون رفتارهایمان جا خوش کرده است، را بیرون بکشیم و از خود برانیم؟ حکمای مسیحی ، زمانی در پی یافتن بقایای گوشت انسان در چین و شکن های روح بودند. دولوز و گاتاری نیز در کتاب خود در پی کوچک‌ترین ذرات فاشیسم در کالبدها هستند.
با ادای احترام به سن فرانسوا دوسال، می توان «ضد ادیپ» را «درآمدی بر زندگی غیر فاشیستی» نامید.
هنر زیستن بر خلاف زبان تمام شکل های فاشیسم، چه آنها که در حال حاضر حاکمند و چه آنها که از راه خواهند رسید، باید با رعایت چند اصل همراه باشد که در این جا آن ها را خلاصه ی کنم؛ گویی خواسته باشم از این کتاب بزرگ کتابچه راهنمای کوچکی برای زندگی روزمره فراهم آورم:
– عمل سیاسی را از هر نوع پارانویای فردی یا فراگیر رها کنیم.
– برای گسترش عمل، اندیشه و امیال خود، دست به تکثیر، تقسیم و تفکیک آنها بزنیم و نه به ایجاد زیر مجموعه ها و سلسله مراتب هرمی.
– خود را از مقولات منفی کهنه ای چون قانون، حدود، اختگی، کاستی و کمبود که اندیشه غربی دیربازی است آن ها را به مثابه شکل قدرت و شیوه راهیابی به واقعیت تعیین کرده است، آزاد کنیم. برعکس، به پدیده های مثبت و گوناگون روی بیاوریم. بیشتر به تفاوت ها مایل باشیم تا به همرنگی، به جریان تا واحدهای متمایز، به تقسیم بندی های تغییر پذیر تا به سیستم ها. فراموش نکنیم که زایندگی نه در سکونت گزیدن که درکوچیدن است.
– تصور نکنیم که برای مبارز بودن باید اندوهگین بود. ولو آنکه آن چه علیه اش می جنگیم، هیولا وار باشد. رابطه میل و واقعیت ( و نه گریز آن در شکل های بازنمایی است) که نیروی انقلابی در خود دارد.
– تلاش نکنیم با استفاده از اندیشه خود، به عمل سیاسی ارزش یک حقیقت را بدهیم. همچنین سعی نکنیم عمل سیاسی را به منظور بی اعتبار کردن یک اندیشه، چنانچه گویی هیچ مصرفی جز در اندیشه ندارد، به کار بریم. عمل سیاسی را در خدمت تقویت اندیشه و تحلیل را در خدمت افزودن به اشکال و حوزه های دخالت این عمل ، به کار بریم.
– از سیاست انتظار آن را نداشته باشیم که «حقوق» فرد را به گونه ای که فلسفه تعریف کرده است، تضمین کند. فرد زاینده قدرت است. آنچه ما نیازمندش هستیم، «فردیت‌زدایی» از خلال کثرت، جا به جایی، تقسیم بندی ها و ترکیب های متفاوت است. گروه به جای آن که پیوند ارگانیک افراد بر اساس سلسله مراتب گردد، باید زاینده دائمی «فردیت‌زدایی» باشد.
– دلباخته قدرت نشویم.
– گزاف نگفته‌ایم اگر ادعا کنیم دولوز و گاتاری چنان به قدرت بی علاقه اند که حتی تلاش کرده اند آثار آن را در گفتار خویش نیز خنثی کنند. به همین دلیل، در اینجا و آن جای کتاب ، دام‌ها و تله هایی بسیار گسترده اند که ترجمه آن را به یک زورازمایی واقعی تبدیل کرده است. اما این بازی ها با دام های رایج علم بدیع، آن تردستی هایی که خواننده را نادانسته شیفته خود ساخته و برخلاف میلش به هواداری نویسنده می شکافند، متفاوت هستند. دام های «ضد ادیپ» خلق و خوی ها را به میدان می طلبند ما را به رها کردن خویش و بیرون ریختن احساس هایمان و حتی کنار انداختن خشمگینانه کتاب می خوانند . این کتاب ، خلق خوش و بازی را بری ما تداعی می کند، اما در همان حال می بینیم که در آن به موضوعی کاملا جدی : خطر و تهدید اشکال مختلف فاشیسم از شکل های غول آسایی که گرد ما را فرا گرفته اند و خردمان می کنند تا شکل های کوچکی که خود کامگی های تلخ زندگی روزمره مان را می سازند.
به نقل از :
Nouvelles Littéraires, no. 257, 1988