ضرورت بازگشایی گره‌های رفاه

سال‌هاست دولت ایران به همه مردم به شکل‌های مختلف یارانه می‌دهد، اما نه به نیت گرفتن دست ندارها، بلکه به نیت گرفتن همه دست‌ها… سفره‌های مردمان ما یکی نیست، ولی نانی که سر سفره‌های ما هست، قیمت یکسانی دارد! سوالی که مطرح است اینکه چرا باید همه به یک قیمت نان بخرند؟ چرا باید یک فرد بی‌خانمان همان نانی را بخرد که فرد دارا می‌خرد؟ دولت به بنزین یارانه می‌دهد اما مگر افراد فرودست جامعه چقدر از بنزین استفاده می‌کنند؟ چقدر ماشین دارند؟ یارانه چراغ خانه‌های مردمان ما یکی است، اما آیا سبک مصرف و سبک زندگی مردمان ما یکی است؟ خانه‌های مردمان ما یک اندازه است؟ تعداد چراغ‌ها یکی است؟ چرا دولت به همه این‌گونه یارانه می‌دهد؟ فلسفه این یارانه‌های همگانی چیست و چقدر محقق شده است؟ آیا یارانه‌ها به نیت محرومیت‌زدایی از فرودستان توزیع می‌شود یا مشروعیت‌سازی فراطبقاتی؟ آیا پرداخت یارانه‌ها کنشی منصفانه است؟ چه باید کرد؟ آیا بهتر نیست نهاد دولت اگر ادعای محدودیت منابع دارد، این منابع را به‌صورت هدفمند بین گروه‌های نیازمند توزیع کند؟

دولت به دو گونه به مردم یارانه می‌دهد:

هدف از پرداخت یارانه‌ها، کاهش فقر و کمک به توزیع متناسب درآمدها در جامعه اعلام می‌شود، اما نظام فعلی پرداخت یارانه‌ها به‌دلیل عمومی و همگانی‌بودن پرداخت یارانه و حمایت غیرهدفمند از اقشار آسیب‌پذیر و فرودست جامعه، در راستای دستیابی به عدالت اجتماعی موفق نبوده است. یکی از پیامدهای پرداخت همگانی و غیرهدفمند یارانه‎ها، برخورداری یکسان همه دهک‌های مختلف درآمدی از یارانه و حتی استفاده به‌مراتب بیشتر دهک‌های بالای درآمدی به‌دلیل داشتن امکانات و مصرف بیشتر است. برای مثال، شیوه کنونی پرداخت یارانه بنزین از عدالت دور است به شکلی که بالادستانی که دارای بیشترین خودرو هستند بیشترین سود را می‌برند و اقشار فقیر، نیازمند و افراد فاقد خودرو، کم‌ترین بهره را از این یارانه می‌برند، بنابراین میزان مصرف بنزین در دهک‌های بالا یعنی طبقات فرادست جامعه به‌مراتب بیشتر از مصرف دهک‌های پایین و اقشار کم‌برخوردار جامعه است. اخیراً مطلبی که در روزنامه »دنیای اقتصاد» توسط ناجی و ناظران (۱۳۹۷) منتشر شده است،  نشان می‌دهد، دهک دهم جامعه یعنی مرفهان، مصرف‌کننده حدود ۲۵درصد از یارانه بنزین هستند و دهک اول جامعه تنها ۲درصد از یارانه بنزین استفاده می‌کنند. در این میان، دولت علاوه بر یارانه نقدی به طبقات بالا، یارانه انرژی نیز می‌دهد. در حال حاضر به قشر کم‌درآمد یارانه نقدی داده می‌شود با یارانه انرژی محدود، در حالی که به قشر پردرآمد هم یارانه نقدی داده می‌شود، هم یارانه انرژی، بنابراین یارانه‌ای که قشر پردرآمد می‌گیرد بسیار بالاتر از یارانه نقدی قشر کم‌درآمد است. بر این اساس می‌توان گفت، برندگان اصلی نظام یارانه‌ای، فرودستان و محرومان نیستند، بلکه فرودستان بازندگان چنین نظام رفاهی هستند. در حالی  که این یارانه‌ها نباید برای همه طبقات اجتماعی- اقتصادی، یکسان باشد. دولت باید با مکانیزم‌هایی این هدف را محقق کند. دولت باید قیمت این حامل‌ها را واقعی‌تر کند و به‌جای آن برای قشر فقیر و بی‌حفاظ و در حاشیه تلاش کند.  به‌نظر می‌رسد این‌گونه سیاست‌های اجتماعی همگانی و فراطبقاتی دولت‌ها، سیاست‌های معطوف به محرومان و فرودستان نیست که به شکل حمایتی هدفمند به اقشار آسیب‌پذیر و نیازمند جامعه برسد. با چنین منطقی می‌توان گفت نتیجه از سیاست‌های یارانه‌ای در ایران، محرومیت‌زدایی از فرودستان نیست، چراکه سیاست‌های محرومیت‌زدا باید بر مبنای اصل استحقاق، مبنای عمل قرار بگیرد. به نظر می‌رسد دولت‌ها پس از انقلاب، در امر یارانه‌ها سیاستی فراطبقاتی و همگانی داشته، اما در عمل به طبقات بالا یارانه بیشتری داد‌ه‌اند. بیش از بیست سال است که دولت یارانه انرژی می‌دهد که بیشتر مرفهان جامعه از این سیاست منتفع شده‌اند. در بررسی یارانه‌ها به نظر می‌رسد سیاست یارانه‌های همگانی در نهایت به‌نفع طبقات فرادست تمام می‌شود و صدایِ به حاشیه رانده‌شدگان شنیده نمی‌شود. در چنین سیاستی تلاش دولت‌هابرای مشروعیت‌سازی همگانی است نه محرومیت‌زدایی از طبقات فرودست. در حالی که دولت باید به بیکاران، ناتوانان، معلولان، بی‌سرپرستان، بی‌خانمانان، رهاشدگان و دیگر طبقات پایین جامعه یارانه دهد.دولت باید دست طبقاتی را که بازنده میدان بازار شده‌اند به شکل‌های مختلف چون حمایت بیمه‌ای، حمایت درمانی، برنامه‌های حمایتی، توانمندسازی و… بگیرد. برای مثال، دولت می‌تواند یارانه نقدی خانوارهای کم‌درآمد را افزایش دهد، مستمری بازنشستگی حداقلی برای سالمندان طبقات نابرخوردار از بیمه بازنشستگی در نظر بگیرد، حمایت‌های درمانی و بهداشتی باکیفیت به این اقشار ارائه دهد، کفایت مستمری‌های سازمان‌های حمایتی چون بهزیستی و کمیته امداد را ارتقا دهد و مواردی از این دست. بنابراین دولت همچنان باید حضور داشته باشد، ولی سیاست‌های توزیعی و حمایتی هدفمند مبتنی بر آزمون وسع پیاده کند. یارانه‌ها نیز بایستی به‌صورت حمایت هدفمند به سمت نیازمندان و اقشار فرودست اصابت کند. در هر جامعه‌ای عده‌ای برنده و عده‌ای بازنده هستند و دولت مسئولیت اجتماعی دارد دست بازندگان را بگیرد.