پس از چند ماه پرتب‌وتاب اقتصادی، آمارها از روندی منتهی به ثبات حکایت دارد. افزایش قیمت اقلام و مواد خوراکی و غیرخوراکی و کمبود آن‌ها، کاهش فاحش قدرت خرید گروه‌های درآمدی و تلاش‌هایی که برای افزایش حقوق و مزایای کارمندان، کارگران، بازنشستگان و دیگر اقشار در سطح عمومی و در میان تصمیم‌گیران و مجریان کشور جریان دارد، هنوز هم در کانون توجه‌ها قرار دارد، با این حال مرکز آمار می‌گوید، شرایط ناپایداری اقتصادی رفته رفته جای خود را ثبات می‌دهد.
این مرکز در گزارشی دادههای اساسی دخل و خرج خانوار و دامنه تغییرات تورمی دوازده ماهه منتهی به آبان ماه امسال را پایش کرده و نتیجه گرفته، آهنگ رشد تورم برای دهک‌های مختلف درآمدی در یک ماه گذشته رو به کاهش است؛ خبری نسبتا خوب به‌خصوص برای دهک‌های پایین درآمدی که طبق دادههای مرکز آمار برای اقلام خوراکی و غیرخوراکی در آبان ماه هزینه‌های کمتری پرداخت کرده‌اند. دولت می‌گوید، اقداماتش برای آرام‌کردن فضای پرتنش اقتصادی ماه‌های گذشته جواب داده و روند آرام‌سازی فضای اقتصادی و مهار کردن عواملی که معیشت اقشار مختلف را تهدید می‌کند با مدیریت یکپارچه بازار ارز و کنترل‌های بیشتر به‌خصوص با سیاست رفاهی جدید که همان توزیع بسته‌های حمایتی میان گروه‌های فاقد بنیه مالی کافی است، ادامه می‌دهد. با همه این‌ها داده‌هایی که مرکز آمار از علائم حیاتی هزینه و درآمد دهک‌های مختلف در آبان ماه داده، پاره‌ای نکات جالب و بعضا تامل‌برانگیز دارد.
کاهش شتاب تورمی
دادههای مرکز آمار نشان می‌دهد، ماه گذشته از شتاب تورمی که دو فصل متوالی امان اقتصاد را بریده بود، کاسته شده و تورم ماهانه که یورش نگران‌کننده آن به نرخ‌های بالا، تمام رکوردهای دولت در دو، سه سال اخیر را از اعتبار انداخته بود، گویا آرام گرفته و حالا دهک‌های پایین درآمدی کم و بیش از آهنگ تغییرات بوی بهبود حس می‌کنند. براساس گزارش مرکز آمار در بازه زمانی یک ساله آبان 96 تا آبان 97، دهک‌های بالای درآمدی بیشتر از کمتر برخوردارها بار تورمی را به دوش کشیده‌اند. این مهم‌ترین و شاید هم عجیب‌ترین گزاره‌ای باشد که می‌توان از خلال دادههای اخیر مرکز آمار بیرون کشید. مطابق گزارش این مرکز، تورم نقطه‌ای که طبق تعریف میانگینی از نرخ تورم در یک ماه مشخص و مقایسه آن با مدت زمان مشابه در سال قبل از آن است، در آبان ماه بر معیشت دهک‌های بالای درآمدی اثرات بیشتری گذاشته و رقم آن برای فقیرترین دهک درآمدی حدود سه درصد کمتر بوده است. طبق اطلاعات مرکز آمار در یک ماه گذشته تقریبا تمام 10 گروه درآمدی تاحدودی از روند افزایش قیمت‌ها مصون بوده‌اند و فشار معیشتی ناشی از نوسانات قیمتی رو به کاهش گذارده است.
افزایش نرخ تورم خانوارهای کشور
گرچه در گزارش مرکز آمار گفته شده، وضع دهک‌های مختلف درآمدی رو به بهبود است، از این گزارش نمی‌توان معانی همچون رونق‌گیری اقتصاد را برداشت کرد. کما اینکه همین داده‌ها نشان می‌دهد، فشارهای تورمی بر معیشت عمومی کماکان در حال افزایش است و درآمد و هزینه‌های آن‌ها همچنان بر مدار ناپایداری می‌چرخد.
در همین گزارش گفته شده، شاخص کل قیمت‌ها در آبان ماه امسال به 8/147 درصد رسیده و خانوارها به‌طور میانگین 9/34 درصد بیشتر از آبان سال قبل برای خرید مجموعه‌ای از کالا و خدمات یکسان هزینه کرده‌اند. چه بسا دادههای مرکز آمار نشان می‌دهد، درصد تغییرات قیمتی اقلام خوراکی و غیرخوراکی در ماه جاری نسبت به آبان ماه 1396برای هر دو گروه به ترتیب 3/50 و 29درصد بوده است. علاوه بر این، مرکز آمار گفته است، نرخ تورم دوازده ماهه منتهی به آبان ماه امسال به 6/15درصد رسیده که این شاخص نسبت به ماه قبل که 4/13 درصد بوده، 2/2 درصد و نسبت به مدت زمان مشابه با سال قبل (8/7درصد)، رشدی 8/7درصدی داشته که همگی حکایت از افزایش نرخ تورم دارد. تورم نقطه‌ای و درصد تغییر ماهانه و سالانه شاخص قیمت‌ها نیز همچنان رو به افزایش است.
افت محسوس شاخص کل دهک‌های پایین
با همه این‌ها طبق گزارش مرکز آمار، شتاب تورم ماهانه در ماه گذشته برای تمام 10 دهک درآمدی تقریبا مهار شده و روندی کاهشی به خود گرفته است.
از ماه‌های تیر تا مهر امسال و هم‌زمان با موج تورمی، درصد تغییر ماهانه افزایش شاخص کل قیمت‌ها برای خانوارهای شهری و روستایی به ترتیب 4/4، 2/5، 4/5 و 1/7 درصد بوده، اما در آبان ماه رقم افزایش به سطح 6/2 درصد رسیده است.
حرکت نزولی ارقام مربوط به شاخص کل به‌خوبی در میزان اثرپذیری دهک‌های درآمدی نیز مشخص است. به‌طوری که دامنه تغییرات نرخ تورم دوازده ماهه منتهی به آبان ماه امسال از 8/14درصد برای دهک اول تا 8/16درصد برای دهک دهم در نوسان است.
در عین حال سطح تورم ماه گذشته به کمترین مقدار در پنج ماه اخیر نیز تقلیل یافته است. در آبان ماه بیشترین تورم ماهانه ۷/۲ درصد بوده که 7دهک درآمدی (دهک‌های دوم تا هشتم) آن را تجربه کرده‌اند و در نتیجه می‌توان گفت تمامی دهک‌ها از نظر تحمل افزایش قیمت‌ها دوره‌ای از آرامش را تجربه کرده‌اند. البته این دوره آرامش برای تمامی دهک‌ها یکسان نبوده و در دهک‌های پایین، میزان افت تورم نقطه‌به نقطه شدیدتر بوده که در ادامه دلایل آن را توضیح می‌دهیم.
اصابت افزایش قیمت‌ها بر سبد مصرفی دهک‌ها
در ماه‌های اخیر اثرات نوسانات قیمتی بر سبد کالاهای مصرفی خانوار نیز محسوس بوده است. بر اساس اعداد مربوط به تورم در میان دهک‌ها، فاصله تورمی دهک‌ها در این ماه به 2 درصد رسید که نسبت به ماه قبل 4/0درصد رشد را نشان می‌دهد. فاصله تورمی در گروه عمده «خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات» نسبت به ماه قبل 1/0 درصد و در گروه عمده «کالاهای غیرخوراکی و خدمات» نسبت به ماه قبل یک درصد افزایش داشته است. با این حال برای اینکه به‌طور دقیق ترسیم کنیم که دهک‌ها در سه ماه گذشته چگونه خود را از زیر بار فشارهای تورمی و افزایش کانال‌های قیمتی رها کرده‌اند، به آمارهای مربوط به تورم نقطه‌به‌نقطه نگاه می‌کنیم. طبق گزارش مرکز آمار، تورم نقطه‌به‌نقطه کل کشور در ماه گذشته به سطح 9/34درصد رسیده که تقریبا دو درصد نسبت به مهرماه رشد داشته است. در میان دهک‌های هزینه‌ای، کمترین افزایش قیمت‌ها در میان دهک اولی‌ها مشاهده می‌شود که تورم نقطه‌ای آن‌ها 1/34 درصد بوده و در مقابل بیشترین افزایش تورم نیز به دهک دهم، یعنی برخوردارترین گروه‌ها اصابت کرده که تورم آن‌ها 6/37 درصد است. نکته دیگری که در آمار تورم ماهانه نهفته است، بار تورمی است که دهک‌های وسطی و اصطلاحا طبقه متوسطی‌ها در آبان ماه به دوش کشیده‌اند. داده‌ها می‌گویند، تورم ماهانه در دهک اول و دهم، از دهک‌های میانی بسیار پایین‌تر بوده است. براین اساس شاخص قیمت در دهک‌های دوم تا هشتم از تورمی که دهک‌های اول و دهم با آن دست به گریبان بوده‌اند، بیشتر و در حدود 7/2 درصد بوده است. موشکافی سبد مصرفی خانوار به‌خوبی روند تغییرات را شرح می‌دهد. در چینش سبد مصرفی خانوارهای متعلق به انواع دهک‌های درآمدی، محدوده تغییرات تورم دوازده ماهه در گروه عمده «خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات» بین 8/18درصد برای دهک اول تا 9/20درصد برای دهک دهم نوسان داشته است. همچنین درباره گروه عمده «کالاهای غیرخوراکی و خدمات» محدوده تغییرات بین 7/11درصد (برای دهک اول) تا 9/15درصد (برای آخرین دهک) بوده است. شاخص قیمت مصرف‌کننده در دو گروه خوراکی و غیرخوراکی این طور بوده که دهک اولی‌ها بیش از ۴۳درصد هزینه‌های خود را صرف تامین خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و دخانیات کرده‌اند و هرچه ترکیب خانوارها به سمت توانمندی مالی رفته، سهم خوراکی و آشامیدنی در سبد مصرفی آن‌ها کمرنگ‌تر می‌شود. یعنی هرچه از دهک اول به سمت دهک دهم می‌رویم، سهم کالاهای غیرخوراکی و خدمات بیشتر می‌شود. گرچه هر دو الگو تاحدودی تابع تفاوت سطح درآمد خانوارهاست. از طرفی دیگر، هرچه افزایش قیمت در کالاهای اساسی بیشتر باشد، اثرات تورمی آن برای دهک‌های پایین محسوس‌تر است و هرچه نوسانات قیمتی، کالاهای غیراساسی یا لوکس را دربرگیرد، دهک‌های بالای درآمدی سهم تورمی بیشتری خواهند داشت. برهمین اساس و طبق قاعده انتظاری، تورم نقطه‌ای خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها از کالاهای غیرخوراکی و خدمات باید بیشتر باشد که مرکز آمار هم در گزارش خود صحه بر این برداشت نهاده و گفته تورم نقطه‌ای مواد خوراکی در آبان‌ماه 21درصد بیش از مواد غیرخوراکی بوده است. انتظار دیگر این است که تورم نقطه‌ای دهک‌های پایین که وابستگی بیشتری به مواد خوراکی دارند، در آبان ماه بیشتر باشد، اما مرکز آمار در دادههای خود عکس چنین گزاره‌ای را گزارش کرده که دلیل آن را می‌توان با استناد به تغییرات شاخص تورم نقطه‌ای دهک‌های بالای درآمدی و اثرپذیری بیشتر دهک‌های بالای درآمدی نسبت به کم‌درآمدها از تورم مواد خوراکی، توجیه کرد. بدین صورت که در آبان ماه و در حالی که تورم مواد خوراکی و آشامیدنی برای دهک اول 8/18درصد محاسبه شده، دهک دهمی‌ها مشمول افزایش سطح قیمتی 9/20درصدی بوده‌اند.
سیاست‌های دولت و مدیریت هزینه‌ها
علاوه بر این، در گزارش اخیر مرکز آمار، نزدیک شدن کلی شتاب ماهانه قیمت‌ها در میان دهک‌های گوناگون و پرنوسان بودن توالی افزایش یا کاهش نرخ‌ها نیز جالب توجه است. یعنی اگر در شهریور ماه از دهک اول تا دهم نمودار تورم نقطه‌ای صعودی بود و اثر افزایش قیمت‌ها بر دهک‌های کم درآمد مشهود بود، این روند در مهرماه برعکس و نزولی شده و کم‌درآمدها در مقایسه با ثروتمندان کمتر از اثرات تورمی متاثر شده‌اند. برخلاف انتظارها، در آبان ماه نمودار شاخص کل و اثر آن بر هزینه‌های خانوارها حالت سینوسی به خود گرفته و این بار به جز 7 دهک میانی، اثرات برخورد موج تورمی به محروم‌ترین گروه درآمدی کمترین شعاع را داشته است. از این‌ها گذشته در آبان ماه اختلاف بالاترین و پایین‌ترین تورم ماهانه بین دهک‌های درآمدی هم رو به کاهش گذاشته است. براساس گزارش مرکز آمار، فاصله تورمی بالاترین دهک با کف‌ترین گروه‌های درآمدی در آبان ماه در حد کمینه و ۲/۰درصد بوده، در حالی که در دو ماه قبل از آن، اختلاف تورمی بین دهک‌ها رقمی قابل توجه بوده است. یعنی در شهریور ماه اختلاف تورمی دهک اول تا دهم ۵/۲درصد بوده و در مهرماه نیز این تفاوت در سطح دو درصد محاسبه شده است.
می‌توان دو برداشت نسبتا متفاوت و امیدوارکننده هم از این داده‌ها داشت؛ اول اینکه از قدرمطلق رشد قیمت‌ها و به تبع آن، شاخص تورم به مرور کاسته می‌شود و دوم اینکه گروه‌های درآمدی کمتربرخوردار، متاثر از سیاست‌های حمایتی و ترمیمی معیشت عمومی دولت، ثبات بازارهای ارزی و کاسته شدن از وزن اثرگذاری و اثرپذیری بر نظام عرضه و تقاضای بازار و قیمت آن‌ها و همچنین انعطاف‌پذیری خانوارها در مدیریت دخل و خرج خود، نسبت به دهک‌های بالای درآمدی نوسانات کمتری را تجربه کرده‌اند.