روند افزایش سن افراد در برخی کشورهای توسعه‌یافته، همچنین در حال توسعه، معضلی است که برای دولت‌ها و سیاست‌گذاران کلان این مناطق دردسرهایی ایجاد و آن‌ها را وادار به برنامه‌ریزی‌های مختلفی کرده است. این در حالی است که ژاپن به‌عنوان یکی از پیرترین کشورهای جهان تقریبا بیش از یک دهه است که برای دومین‌بار درباره برطرف‌کردن این معضل برنامه‌ریزی کرده و در پاره‌ای از موارد دستاوردهای قابل‌توجهی نیز داشته که می‌توانیم از آن‌ها الگوبرداری کنیم. به‌طور کلی سیاست‌گذاران سرزمین آفتاب با در نظر گرفتن بالاترین سطوح استاندارد ارائه خدمات اجتماعی در این زمینه برنامه‌ریزی کرده و از ابتدای سال ۲۰۰۵میلادی با توجه به برخی دستاوردهای برنامه‌های دهه ۹۰میلادی خود دوباره در تلاش هستند که علاوه بر اینکه سالمندان ژاپن بهترین زندگی در این دوره را تجربه کنند کمترین هزینه را به بخش مولد جامعه تحمیل کنند، چون مالیات و پرداخت حقوق بیمه‌ای دیگران است که می‌تواند خدمات موردنظر دولت برای سالمندان را مهیا کند. دولت ژاپن با در نظر گرفتن افزایش نگرانی‌های مردم در زمینه دریافت خدمات اجتماعی مناسب برای سالمندان، بیمه درمانی بلندمدت LCTI را ایجاد کرد که تنها برای افراد بالاتر از ۶۵سال طراحی شده بود، چون مسئولان بر این باور بودند که این گروه سنی نیازمند دریافت خدماتی متفاوت از سنین پایین‌تر جامعه است که دستاوردهای قابل‌توجه این برنامه باعث شده به‌عنوان یکی از موفق‌ترین برنامه‌های ارائه خدمات اجتماعی به سالمندان در جهان شناخته شود. اما سوال اینجاست که تاکنون آیا کشوری از این نسخه ژاپنی برای مدیریت خدمات اجتماعی سالمندان خود استفاده کرده است یا خیر؟ بسیاری از کارشناسان بر این باورند که شرایط اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی هر کشور کاملا منحصربه‌فرد است و نمی‌توانیم برای ارائه خدمات اجتماعی نسخه‌ای واحد ارائه کنیم، ازاین‌رو اگرچه ممکن است LCTI در ژاپن امتیازاتی برای جامعه سالمندان این کشور به ارمغان آورده باشد، اما تضمینی برای دستیابی به همین امتیازات در سایر کشورها نیست.
جامعه چطور باید از سالمندان مراقبت کند؟
عماد عزتی
براساس گزارش‌های منتشرشده از سوی Nuffield Trust، از ابتدای سال ۲۰۱۰میلادی بودجه خدمات اجتماعی دولت انگلستان به‌دلایلی کاهش یافته و در بسیاری از موارد سیستم مراقبت‌های اجتماعی این کشور نیز دستخوش نقص‌های قابل‌توجهی شده که با در نظر گرفتن دلایل آن، می‌بینیم اصلی‌ترین عامل، روند افزایش سن جامعه انگلستان بوده و دقیقا معضل ژاپن در این کشور در حال شکل‌گرفتن است. در گزارشی که موسسه Nuffield Trust منتشر کرده، آمده است، در سال ۲۰۱۰میلادی ۴/۱۸درصد از جمعیت انگلستان بالای ۶۵سال داشتند که این میزان در سال ۲۰۱۶ میلادی به رقمی معادل ۵/۲۶درصد افزایش یافته که خود خبر از بحرانی قابل‌توجه در سیستم خدمات اجتماعی انگلستان می‌دهد.
کارشناسان و تهیه‌کنندگان گزارش یادشده تاکید می‌کنند امروز فرصتی ایجادشده تا انگلستان بتواند از دستاوردهای برنامه خدمات اجتماعی ژاپن برای سالمندانش استفاده کرده و مشکلات پیش‌روی جامعه خود را مدیریت کند.
به راستی چگونه سیستم در ژاپن کار می‌کند؟
براساس اطلاعات موجود دولت ژاپن برای اینکه به افراد بالای ۶۵سال خود خدمات اجتماعی و درمانی موردنیازشان را ارائه کند یکسری ارزیابی‌های پیچیده‌ای انجام می‌دهد که در نهایت منجر به گزینش و ارائه بهترین راهکارها خواهد شد.
طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، دولت ژاپن با در نظر گرفتن نیازهایی که برآورد کرده ابتدا بودجه‌ای را تصویب می‌کند و متناسب با همان بودجه برنامه‌ریزی برای ارائه خدمات مدنظرش را آغاز خواهد کرد که البته حساب ویژه‌ای هم برای ارائه‌دهندگان خدمات محلی به این گروه سنی باز کرده تا بتواند با استفاده از این شیوه، هزینه‌های خود و نیازهای اجتماعی و درمانی سالمندان را تامین کند.
در این نوع سیاست‌گذاری معمولا سیاست‌گذاری‌های کلان در لایه‌های پایین‌تر محدود به تعداد مشخصی از منازل محله‌ها می‌شود که شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات محلی در واقع مسئول تامین نیازهای سالمندان در همان محدوده خواهند بود و به قول معروف رفاه اجتماعی سالمندان را توسط شرکت‌های محلی تامین می‌کنند.
البته کار به اینجا ختم نمی‌شود چون همه ژاپنی‌های ۴۰ساله و بالاتر ملزم به پرداخت حق‌بیمه و برخی مالیات‌های خاص برای دریافت خدمات رفاهی در دوران سالمندی خود هستند که می‌تواند به نوعی پس‌اندازی برای آینده آن‌ها باشد.
نکته قابل‌توجه این است که با در نظر گرفتن افزایش این حق‌بیمه به افراد ۴۰ساله و بالاتر به‌نوعی نگرانی از افزایش هزینه‌ها برای کارگران و به‌طور کلی ژاپنی‌ها ایجاد شده و مسئولان می‌دانند این نگرانی می‌تواند باعث بروز چالش‌هایی در آینده باشد ازاین‌رو شفافیت قابل‌توجهی در افق‌های پیش‌روی پرداخت‌کنندگان حق‌بیمه قرار داده‌اند تا به این ترتیب بتوانند ذهنیت منفی علیه برنامه‌های ایجادشده را از بین ببرند.
به گفته برخی از کارشناسان اجتماعی، نکته بسیار جالب سیاست‌گذاری دولت ژاپن در حمایت از سالمندان این است که سیستم طراحی‌شده دولت در ارائه خدمات اجتماعی به سالمندان به‌گونه‌ای انعطاف‌پذیر است که می‌تواند هرگونه تغییر جمعیتی را نیز متحمل شده و در نهایت مدیریت آن را برعهده بگیرد نه اینکه مسئولان یک‌باره با مشکلاتی روبه‌رو شوند که امکان برنامه‌ریزی برای برطرف شدنش را نداشته باشند، از این رو طی دوره‌های مشخصی مسئولان ژاپنی ضمن بازنگری قوانین موجود تعداد متقاضیان دریافت این خدمات را نیز درنظر می‌گیرند و بر همین اساس قوانین جدیدتری وضع می‌کنند.
تهیه‌کنندگان گزارش Nuffield Trust تاکید دارند سیستم خدمات اجتماعی ژاپن پنج پیام بی‌نظیر برای سایر کشورهای جهان دارد که باید دقیق به آن‌ها توجه داشته باشیم.
پیام اول: پیاده‌سازی یک سیستم مراقبت اجتماعی اصلاح‌شده به‌عنوان یک پروژه بلندمدت
پیام دوم: ساختار انعطاف‌پذیر
پیام سوم: حمایت از ایجاد نقش‌های واضح و سازگار مثل مدیرانی که می‌توانند کاربران را پشتیبانی کنند. (ایجاد بازارکار موازی برای سالمندان)
پیام چهارم: تمرکز بر استقلال سالمندان، یکی از مهم‌ترین مشکلات برنامه‌های متفاوت ارائه خدمات اجتماعی در سایر کشورها این است که به نوعی سالمندان از بخش‌های دیگر جامعه جدا می‌شوند، اما در ژاپن این‌گونه نیست، بلکه ارائه خدمات توسط همسایگان می‌تواند این روند را بسیار محدود کند.
پیام پنجم: توجه به امتیاز استفاده از سازمان‌های مردم‌نهاد و داوطلبان که می‌تواند در بخش عمده‌ای از هزینه‌های دولتی صرفه‌جویی کرده و در عین حال خدمات باکیفیت‌تری به نیازمندان ارائه شود.