ریشه‌ها و دلایل اجتماعی نیز دارد. از دی‌ماه سال گذشته که اعتراضاتی در شهرهای مختلف ایران اتفاق افتاد، جامعه‌شناسان و پژوهشگران زیادی درباره این اعتراضات مقالات علمی تهیه کردند و امید اجتماعی را نیز مورد بررسی قرار دادند. بخشی از مقالات درباره امید اجتماعی و اعتراضات اخیر نیز در زمستان سال گذشته در جشنواره امید اجتماعی مورد بررسی قرار گرفت. گروه اجتماعی روزنامه «شرق» در نظر دارد در گزارش‌ها و مصاحبه‌های سلسله‌واری درباره اعتراضات اجتماعی در ایران، نقش جوانان و زنان در این اعتراضات و همچنین اثرات اجتماعی اتفاقات اخیر و نگاه کارشناسان و جامعه‌شناسان را با شما به اشتراک بگذارد. در اولین قسمت از این مجموعه مصاحبه و گزارش‌ها، سعید مدنی، جامعه‌شناس، پژوهشگر ارشد علوم اجتماعی و استاد دانشگاه، به سه سؤال روزنامه «شرق» درباره حضور جوانان در اعتراضات، نقش زنان در اعتراضات اخیر و همچنین امید اجتماعی و نگاه دولت به اعتراضات اخیر از منظر اجتماعی پاسخ داده است.
از اعتراضات دی‌ماه، تا امروز بیشترین معترضانی که به چشم می‌خورند جوانان هستند. دلیل اعتراضات جوانان در ماه‌های اخیر چیست؟
جنبش جوانان سال‌هاست برای زندگی بهتر تلاش می‌کند. جنبش جوانان حاصل تلاش‌های ناهماهنگی است که جهتـی عـام دارنـد و بـه آهستگی و همراه با تأمل به سمت آن حرکـت مـی‌کننـد و در نتیجـه طـولانی‌مـدت و مستمرند. جنبش جوانان معمولا لیدر شناخته‌شده‌ای ندارد و تجلـی یـک اعتـراض است. عموما به افراد در گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال جوان گفته می‌شود، اگرچه در جنبش جوانان عموما دانشـجویان و دانـش‌آمـوزان محوریت دارند. این گروه‌ها از وقت و فراغت بیشتری برای پیگیری مطالبات برخوردارند، ارتباط گسترده‌ای با روشنفکران و گروه‌های مرجع دارند و از منزلت و اعتبار قابل‌توجهی در میان سایر جوانان و نیـز بخـش‌هـای مختلـف جامعه برخوردارند. همچنین به دلیل گستردگی و چابکی امکان محدودکردن سریع آنان برای دولت‌ها دشوار است.
جامعه ایران سال‌هاست با پدیده جوانی جمعیت روبه‌رو است؛ یعنی تقریبا یک‌سوم جمعیت در گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال هستند. هم‌زمان با سهم بالای جمعیت جوان کشور، از آغاز انقلاب تا امروز جوانان نقش مهمی در تحولات سیاسی، اجتماعی کشور ایفا کرده‌اند. مشارکت مـؤثر در فراینـد پیروزی انقلاب اسلامی در دهه ۵۰، حضـور غیرقابل‌انکار در جنگ هشت‌ساله و دفـاع از اسـتقلال و تمامیت ارضی کشور، حضور در جنبش اصلاحی و… فهرست مختصری است از حضور گروه‌های سنی جوان در تحـولات سیاسـی، اجتماعی عمده کشور. باوجوداین کنش‌های جمعی جوانان را که تحت عنوان جنبش عام خوانده می‌شود باید از جنبش‌های خاص تفکیک کنیم. منظور از جنبش‌های خاص آن دسته از جنبش‌های اجتمـاعی اسـت کـه هـدف تعریف‌شده، رهبران شناخته‌شده و اعضای مشخص دارند و به خودآگاهی جمعی رسیده‌اند، اعضا نسبت به جنبش نوعی احساس وفاداری و تابعیت دارند و نوعی تقسـیم کـار در درون جنبش وجود دارد و افـراد موضـع و منزلـت خـاص خـود را دارنـد. جنبش جوانان چنین ویژگی‌هایی را ندارد و اگرچه آن را می‌توان بیانگر تلاش‌های آگاهانه بخشی از جوانان جامعه به منظور ایجاد تغییـر نظـم اجتمـاعی دانسـت؛ اما سازمان یا مدیریت مشخصی را نمی‌توان برای آن تصور کرد. در فرایند چهار دهه گذشته این نوبه‌نوشدن کل جامعه ایران، موجب تغییروتحول در رویکرد‌ها و ارزش‌های جوانان نیز شده است. به‌علاوه مطالبات جوانان با خواست‌ها و مطالبات اجتماعی- اقتصادی بزرگسالان همسو و همراه شده است و اعتراضات جوانان موتور محرک اعتراضات عمومی شده و نقش ویژه‌ای در کنش‌های جمعی ایفا می‌کند. در جریان اعتراضات اخیر نقش و کارکرد این موتور محرکه به‌روشنی قابل مشاهده است. بی‌کاری جوانان، به‌ویژه تحصیل‌کرده‌ها، تغییر در سبک زندگی آنها، دسترسی آنها به وسایل ارتباط جمعی و شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه آشنایی‌شان با تکنولوژی‌های جدید آنها را به نیرویی جدی و مؤثر در تحولات جامعه ایران تبدیل کرده که می‌تواند در پیوند با نارضایتی عمومی حاصل از مشکلات اقتصادی، اجتماعی و… موتور اعتراضات شود. پدیده بی‌کاری تحصیل‌کرده‌ها و جوانان، سال‌هاست که در بازار کار ایران شکل گرفته و دامنه آن روزبه‌‌روز گسترش یافته است. بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران، در پاییز سال ۱۳۹۳، نرخ بی‌کاری کشور ۵/۱۰ درصد و برای جوانان ۱۵ تا ۲۹ سال معادل ۸/۲۱ درصد بوده است. جمعیت بی‌کاران جوان به دلیل تداوم شرایط رکود در اقتصاد امروز در مقایسه با سال ۱۳۹۳ بسیار بیشتر شده است.
جوانان در مواجهه با شرایط سختی که ترسیم شد، واکنش‌های متفاوتی از خود نشان می‌دهند. بخشی از این واکنش‌ها در قالب تغییر سبک زندگی و جست‌وجوی الگوهای منطبق با شرایط کنونی نمودار می‌شود. یکی از عوامل بسیار مؤثر در تغییرات اجتماعی و سرعت آنها ظهور تکنولوژی‌ها و رسانه‌های جدید است که موجب طولانی‌شدن دوره نوجوانی و جوانی، فردی‌شدن، اهمیت‌یافتن سبک زندگی برای جوانان، ازهم‌پاشیدگی شبکه‌های سنتی و نوسازی شده است. اینترنت در اواخر دهه ۱۳۷۰ در میان جوانان ایران رواج یافت و بلافاصله محبوبیت زیادی در میان آنان پیدا کرد. امروزه اکثریت کاربران اینترنت در ایران، جوانان هستند و بیش از ۵۴ درصد کاربران خاورمیانه‌ای اینترنت در ایران زندگی می‌کنند. این در حالی است که سال‌ها پیش از این، مطالعه‌ای نشان داد ایران رتبه آخر را در خاورمیانه در زمینه استفاده از رسانه‌ها دارد. علاوه بر این، پیمایش سازمان ملی جوانان نشان داد اینترنت در میان جوانانی که از آن استفاده می‌کنند، مورداعتمادترین رسانه است و در میان دانشجویان ناراضی ابزار مقابله با نارسایی‌های دولتی قلمداد می‌شود. نسل جوان مرتبط و آشنا با اینترنت و فضای مجازی از چند ویژگی برخوردار است:
ـ تغییرخواهی یعنی اینکه جوانان وضعیت موجود را نمی‌پذیرند و از توانایی‌های رسانه‌ای خود برای ایجاد تغییر استفاده می‌کنند.
ـ مسئولیت اجتماعی یعنی آنکه جوانان به مسائل اجتماعی اهمیت می‌دهند. در نظر این نسل، ناهنجاری‌های اجتماعی مربوط به دیگران نیست و همه در برابر مشکلات اجتماعی مسئول‌اند.
به هر حال، تحت تأثیر مجموعه عواملی که به آنها اشاره شد، ابعاد مختلف زندگی نسل جوان در ایران تغییر کرده و این روند همچنان ادامه دارد. از این رو رفتار با جمعیت سی‌وچندمیلیونی جوانان ایران آن هم در بستری از مسائل جدی اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در صورتی که با درایت و عقلانیت همراه نباشد، می‌تواند خطرناک باشد، زیرا چنانکه پیش از این نیز توضیح داده شد، هرگاه مطالبات جوانان با خواست‌ها و مطالبات اجتماعی- اقتصادی بزرگسالان همسو و همراه شود، جوانان موتور محرک اعتراضات عمومی شده و نقش ویژه‌ای در کنش‌های جمعی ایفا می‌کنند.
اعتراضات دی ماه نشانه‌هایی داشت؛ آیا نشانه‌ای مبنی بر اینکه دولت از این اعتراضات درس گرفته باشند، احساس می‌کنید؟
متأسفانه کمترین شواهدی از درک روشن و واقعی از اعتراضات در دولت ملاحظه نمی‌شود. در واقع اگر صدای معترضان توسط مقامات مسئول شنیده می‌شد، باید شاهد تغییرات و تحولات جدی در سیاست‌های کلان می‌بودیم. من اثری از کمترین تغییر در سیاست‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نمی‌بینم.
از طرفی در اعتراضات دی ماه و اعتراضات اخیر حضور زنان به نظر کم‌رنگ‌تر است. این را نشانه چه چیزی می‌دانید؟
نمی‌توانم با قاطعیت جمع‌بندی شما را تأیید کنم. در اغلب کنش‌های جمعی زنان حضور فعالی داشته‌‌اند و گاه آنها خود اشکال اعتراضی نو را ابداع کرده‌اند. اما باید توجه داشته باشیم که معترضان دی ماه و بعد از آن مواضع رادیکالی داشته‌‌اند و تظاهراتشان اغلب به خشونت و درگیری ختم شده و همین می‌تواند تا حدودی مانع از حضور فعال زنان باشد. گرایش غالب زنان ایرانی حتی وقتی نسبت به وضعیت موجود معترض بوده‌‌اند صلح‌آمیز و مادرانه بوده است و اینکه آنان از ورود به یک منازعه خشونت‌آمیز پرهیز کنند، دور از انتظار نیست.