شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی برای سال تحصیلی ۹۷-۹۸ که دو هفته قبل ابلاغ شد، واکنش‌های متفاوتی در پی داشته است؛ درحالی‌که برخی رسانه‌ها برداشت خوش‌بینانه‌ای را مبنی بر سهل‌گیرانه‌بودن این شرایط که «ثبت‌نام قطعی در مدارس منوط به تأیید گواهی سلامت و مشخص‌شدن پایه تحصیلی است» طرح کرده بودند، مشاهدات میدانی کنشگران نهادهای مردم‌نهاد فعال در حوزه آموزش کودکان از تحصیل بازمانده، گویای آن است که در لوای بندهای متعدد ابلاغیه جدید اداره کل امور اتباع و مهاجران خارج وزارت کشور موانع قانونی بسیاری برای تحصیل وجود دارد تا عملا برخلاف سال گذشته بسیاری از کودکان افغانستانی نتوانند در مدارس ثبت‌نام کنند.
در چند سال گذشته ثبت‌نام کودکان مهاجر در مدارس تنها مستلزم ارائه هویت در حد نام، نام خانوادگی و نام پدر بود که اثبات این نسبت فرزندی در صورت نبودن مدارک هویتی، با استشهاد محلی هم امکان‌پذیر می‌شد. اما نتیجه این ابلاغیه جدید همان‌گونه که خبرگزاری افغان‌ایرکا اعلام کرده، آن است که مشمولان طرح فقط خانواده‌های اتباع افغانستانی «دارای برگ حمایت تحصیلی از سال گذشته» یا «دارای مدارک نامعتبر صادره از ایران» هستند.
اگرچه دامنه این مدارک نامعتبر در ظاهر گسترده است (نظیر کارنامه صادره از محل تحصیل در سال تحصیلی گذشته، مدارک ثبت‌نام در طرح سرشماری اتباع افغانستانی غیرقانونی سال گذشته، گذرنامه دارای روادید باطله فرد مشمول، برگ‌های ویژه حمایت تحصیلی فاقد اعتبار مربوط به سنوات گذشته، کارت آمایش فاقد اعتبار و گواهی معلولیت سازمان بهزیستی برای اتباع خارجی دارای معلولیت‌های هفتگانه)، اما در عمل نه‌تنها گرهی از افراد فاقد مدارک معتبر نمی‌گشاید که در واقع، غالب آنها را از تحصیل فرزندانشان بازداشته است، چراکه بیشتر آنان حتی همین مدارک را هم ندارند.
برای مثال، کارت آمایش فاقد اعتبار مبنی بر دو سال سکونت در ایران، امری نیست که به‌سادگی برای خانواده‌ها به دست آید؛ کارت آمایش به‌سختی برای مهاجران جدید صادر می‌شود، طرح سرشماری اتباع افغانستانی غیرقانونی که سال گذشته انجام شد، به‌هیچ‌وجه فراگیر نبود و در عرض دو هفته به شکلی شتاب‌زده و بی‌برنامه انجام شد، درحالی‌که نه خانواده‌های مهاجر از ضرورت‌ها و نتایج عملی آن اطلاع داشتند و نه خود مسئولانِ امر جدیتی نشان دادند. همچنین بسیاری از خانواده‌ها که بعد از پایان آن طرح وارد ایران شده‌اند (از جمله خانواده‌هایی که تلاششان برای مهاجرت دوباره از طریق ترکیه ناکام مانده و به ایران و افغانستان دیپورت شده بودند) فاقد حداقلِ مدارک هستند.
از سوی دیگر، بسیاری از خانواده‌ها که در شهرهای دیگر مانند مشهد و اصفهان برگه سرشماری گرفته و به جاهای دیگر نقل مکان کرده‌اند، اکنون با این اجبار مواجهند که فقط در شهر مبدأ می‌توانند دانش‌آموزان خود را ثبت‌نام کنند. در مقابل، بسیاری از خانواده‌ها برای دریافت کارت آبی (برگه حمایت تحصیلی) در دو سال گذشته مجبور به حضور در شهرهای دیگر شدند؛ برای مثال، از سال اول این طرح خانواده‌هایی در قرچک را به قم یا اسلامشهر می‌فرستادند و در مقابل خانواده‌های ساکن شهریار را ملزم به حضور در شهریار کردند که اکنون مانع از ثبت‌نام فرزندان آنها در محل سکونتشان است.
به‌این‌ترتیب، از ۹ تا بند اعلام‌شده در شیوه‌نامه مدارک معتبر برای ثبت‌نام اتباع خارجی در مدارس وزارت آموزش‌و‌پرورش (شامل: ۱٫ گذرنامه که دارای پروانه اقامت باشد (دارای کد ۱۶رقمی فراگیر)؛ ۲٫ کارت هویت ویژه اتباع خارجی (صادره از اداره کل امور اتباع خارجی وزارت کشور)؛ ۳٫ دارندگان کارت‌های آمایش ۱۱، ۱۲ یا ۱۳؛ ۴٫ دارندگان برگ تردد بین‌شهری (معادل کارت آمایش)؛ ۵٫ دفترچه پناهندگی معتبر صادره از ناجا (دارای کد ۱۶رقمی فراگیر)؛ ۶٫ گذرنامه مشمولان طرح خانواری با هر میزان اعتبار؛ ۷٫ دفترچه اقامت معتبر صادره از ناجا؛
۸٫ کارت ویژه حمایت تحصیلی برای اتباع خارجی (معرفی‌نامه حمایت تحصیلی)؛
۹٫ دارندگان کارت اقامت ویژه (صادره از اداره کل امور اتباع خارجی کشور) هشت مورد ربطی به ثبت‌نام اتباع غیرمجاز نداشت و فقط بند کارت حمایت تحصیلی به آنان مربوط می‌شد که آن هم تبصره‌هایی دارد که عملا ثبت‌نام را غیرممکن کرده بود. از سوی دیگر، آن‌گونه که خبرگزاری افغان‌ایرکا گزارش داد، با توجه به عدم آمادگی دفاتر کفالت (نبود هماهنگی بین ادارات و سامانه و نبود برگه‌های ثبت‌نام و…)، تاریخ دقیق شروع و پایان طرح مشخص نبود.
در نتیجه این موانع جدید قانونی، قاطبه کودکان فاقد مدارک اقامتی از ثبت‌نام مدارس در سال تحصیلی ۹۷-۹۸ بازماندند تا با وجود تبلیغات گسترده درباره تلاش فراگیر برای فراهم‌‌کردن تحصیل همه کودکان در ایران، حق تحصیل کودکان مهاجر به گروگان نهادهای مسئول در امور اتباع خارجی تبدیل شود و فرمان حکومتی «هیچ کودکی از تحصیل بازنماند» به صورت چراغ خاموش بایکوت و بایگانی شود.
بنویسیم مدرکِ مجاز، بخوانیم مدرسه ممنوع
سنگ اندازی اداره کل اتباع خارجی پیش پای حق تحصیل کودکان مهاجر
